امام رضا(ع) برای ورود به ماه محرم حسینی و عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) چه سیره‌ای داشتند؟

ائمه(ع) به ماه محرم نگاهی ویژه داشتند هم پیش از شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و هم پس از شهادت آن حضرت(ع)، چنان که از پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و امام مجتبی(ع) در این باره بیانات و تذکرات متعددی وجود دارد. پس از شهادت امام حسین(ع) نیز همه ائمه(ع) دربرابر این واقعه جانسوز موضع داشته‌اند و با اینکه در برخی دوره‌ها خفقان بسیار شدید بر جامعه شیعی حاکم بود اما آن حضرات(ع) جلسات عزای سیدالشهدا(ع) را با مشقات و سختی‌های بسیار برگزار می‌کردند.

امام رضا(ع) می‌فرمایند: «چون ماه محرم می‏‌رسید کسی پدرم را خندان نمی‌‏دید. غم و اندوه بر او چیره بود تا آنکه ۱۰ روز می‏‌گذشت، روز دهم روز سوگواری و اندوه و گریه او بود و می‏‌فرمود: این روزی است که حسین(ع) در آن کشته شد».

بنابر نقل تاریخ، امام رضا(ع) نیز مؤکد بر این روش و منش تأکید داشتند و از ابتدای ماه محرم در عزا و ماتم جدشان امام حسین(ع) سوگواری می‌کردند.

بعضاً سؤال می‌شود چرا عزاداری‌های محرم را در دهه نخست محرم پررنگ انجام می‌دهیم در حالی که حضرت سیدالشهدا(ع) در عاشورا با آن فجایع به شهادت رسیدند و سوگواری ما باید پس از آن آغاز شود؛ آیا در سیره امام رضا(ع) در این باره پاسخی مستدل وجود دارد؟

این شیوه و زمان عزاداری خط فکری اهل بیت(ع) است چنان‌که امام صادق(ع) فرمودند: از ابتدای محرم خدای متعال پیراهن خونین حسین(ع) را از عرش به سمت زمین آویزان می‌کند و غم و غصه عالمیان بیشتر می‌شود. خداوند غشایی روی قلوب شیعیان ما می‌کِشد وگرنه از غصه جان می‌دهند.

امام رضا(ع) نیز همین سیره را داشتند و در دهه نخست محرم به عزاداری برای ابی‌عبدالله(ع) اهتمامی ویژه داشتند. نقل است وقتی ایشان به ایران رسیدند شب اول محرم بود، در نیشابور که توقف کردند در پی ریان‌بن شبیب فرستادند،... ریان روایت کرده: من روز اول محرم خدمت حضرت علی بن‌موسی‌الرضا(ع) رسیدم. حضرت(ع) فرمودند: ‌ای پسر شبیب آیا امروز را روزه گرفته‌ای؟ عرض کردم: نه یابن رسول الله! فرمودند: امروز روزی است که زکریا پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا فرزندی پاک به من مرحمت بفرما، همانا تو دعای بندگان را می‌شنوی. حق تعالی دعای او را مستجاب فرمود، در حالی که حضرت زکریا در محراب بود ملائکه به او گفتند: خدا بشارت می‌دهد تو را به یحیی، پس هر که امروز را روزه بدارد و سپس دعا کند دعای او مستجاب می‌شود، چنان که دعای زکریا(ع) مستجاب شد.

یکی از سفارشات ایام دهه محرم گریه و بکا بر سیدالشهدا(ع) و حتی تباکی (حالت گریه داشتن) بر مصائب ایشان است، آیا در این باره نیز در سیره امام رضا(ع) توصیه و سفارشی داریم؟

بله، امام رضا(ع) در روایت معروفشان خطاب به ریان‌بن شبیب آورده‌اند: ‌ای پسر شبیب، اگر گریه می‌کنی برای حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) گریه کن که او را مانند گوسفندی ذبح کردند و او را با ۱۸ نفر از اهل بیت او شهید نمودند که هیچ یک از آن‌ها در روی زمین شبیه و مانندی نداشتند.

حضرت رضا(ع) در ادامه فرمودند: به تحقیق، گریستند برای شهادت حسین(ع) آسمان‌های هفتگانه و زمین‌ها. به تحقیق ۴ هزار ملک برای نصرت و یاری امام حسین(ع) اجازه خواستند به زمین بیایند، وقتی رسیدند امر شهادت تمام شده بود. این ۴ هزار ملک مأموریت پیدا کردند در کنار قبر آن حضرت(ع) باشند، شب و روز پیوسته با موی ژولیده، گردآلود و غبار گرفته مشغول عزاداری هستند تا ظهور حضرت مهدی(عج). پس این ۴ هزار ملک از یاوران حضرت مهدی(عج) هستند و در زمانی که مشغول جنگ هستند شعارشان «یا لثارات الحسین(ع)» است، یعنی ما خونخواه ابی‌عبدالله(ع) هستیم.

سپس حضرت ثامن‌الحجج(ع) درباره برکات این گریه و بکا فرمودند :‌ای پسر شبیب، خبر داد مرا پدرم از پدرش از جدش که چون جدم حسین(ع) را شهید کردند از آسمان خون و خاک سرخ بارید .

‌ای پسر شبیب، اگر گریه می‌کنی بر حسین(ع) گریه کن که تا آب دیده به روی صورت تو جاری شود خدای متعال تمام گناهان صغیره و کبیره تو را می‌آمرزد، خواه اندک باشد یا بسیار.

آیا امام رضا(ع) برای بهره‌برداری هر چه بیشتر از محرم حسینی سفارش‌های دیگری نیز دارند؟

بله. ایشان می‌فرمایند:‌ ای پسر شبیب، اگر می‌خواهی خدا را ملاقات کنی در حالی که هیچ گناهی برای تو نباشد پس امام حسین(ع) را زیارت کن .‌ای پسر شبیب، اگر می‌خواهی در غرفه عالیه بهشت ساکن شوی، با رسول خدا و ائمه طاهرین(ع) باشی، پس قاتلان حسین(ع) را لعنت کن.

ای پسر شبیب، اگر می‌خواهی مثل ثواب شهدای کربلا را داشته باشی، هر گاه که مصیبت آن حضرت را یاد می‌کنی بگو «یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما» یعنی‌ ای کاش من با شما می‌بودم و به فوز عظیم نائل می‌شدم.

امام رضا(ع) همچنین می‌فرمایند: ‌ای پسر شبیب، اگر می‌خواهی با ما باشی در درجات عالیه بهشت، برای اندوه ما اندوهناک و برای شادی ما شاد باش «و علیک بولایتنا»؛ بر تو باد بر ولایت و محبت ما. اگر شخص سنگی را دوست داشته باشد خدای تعالی او را در قیامت با همان سنگ محشور می‌کند.

از شیخ صدوق(ره) نقل است که امام رضا(ع) می‌فرمود: «محرم ماهی بود که مردم در زمان جاهلیت قتال و جدال را در آن حرام می‌دانستند؛ اما این امت جفاکار حرمت این ماه را نگه نداشتند و خون ما را حلال و احترام ما را ضایع و اهل‌بیت ما را اسیر کردند. خیمه‌های اهل‌بیت(ع) را سوزاندند و اموال آنان را به غارت بردند و هیچ حرمتی به‌خاطر رسول‌الله(ص) در حق ما لحاظ نکردند.

روز قتل امام حسین(ع)، چشم‌های ما را مجروح و اشک ما را جاری و عزیز ما را ذلیل کردند. پس بر مثلِ حسین(ع) باید گریه‌کنندگان بگریند؛ زیرا که گریستن بر او گناهان بزرگ را محو می‌کند».

این سخنان نشان می‌دهد وجود مقدس امام رضا(ع) همچون دیگر اهل بیت(ع) مصیبت سیدالشهدا(ع) را زنده نگه داشتند به این دلیل در روایت است اگر صلح حسنی و شهادت حضرت ابی عبدالله(ع) نبود هیچ آثاری از نبوت باقی نمی‌ماند! از این رو، زنده نگه داشتن دین از طریق بزرگداشت محرم حسینی در سیره امام رضا(ع) جایگاهی ویژه دارد و آن را با جدیت دنبال کرده‌اند.

برخی به شیعه برای گریه بر مصیبتی که قرن‌ها پیش بر امامشان رفته، شبهه می‌کنند و این سنت را بدعت می‌دانند، سیره امام رضا(ع) چه پاسخ متقن و چه ردیه‌ منطقی‌ای به این دست از شبهات دارد؟

روایتی که از حضرت ثامن الحجج(ع) خطاب به ریان‌بن شبیب ذکر شد، خود بهترین پاسخ به شبهه درباره گریستن شیعه بر امام شهید و مظلوم خود است به‌ویژه آنکه امام رضا(ع) در این روایت به صراحت بر گریه بر امام حسین(ع) تأکید می‌کنند. جالب آنکه امام رضا(ع) حتی در شیوه روضه‌خوانی نیز تصریحاتی دارند چنان‌که وقتی یکی از ذاکران اهل بیت(ع) به شیوه‌ای خاص (با رعایت ادب حضور امام) نزد ایشان روضه خواند ایشان تأکید کردند همان‌طور که در میان اهل و قوم خود می‌خوانی برای ما هم بخوان؛ این یعنی توصیه به رعایت سنت‌های محلی و قومیتی در عزاداری‌ها.

باید توجه داشت در ایران اقسام عزاداری‌ها و مرثیه‌سرایی‌های محرمی وجود داشته و دارد و هر دوره و زمانه‌ای مختصات خود را دارد، چنان که در دوره صفویه وزارتخانه‌ای برای عزاداری اهل بیت(ع) ایجاد شد چون آن دولت، شیعی بود و به اهل بیت(ع) اهتمام داشت. اما پیش از آن و در سیره اهل بیت(ع) هم عزاداری‌های محرم وجود داشته و مقاتل سده نخستین اسلام هم به عزاداری از عصر روز دهم محرم سال ۶۱ هجری اشاره دارند که از گودال قتلگاه شروع شده و تا امروز ادامه دارد؛ چنان که امام سجاد(ع) در مدینه النبی(ص) سال‌ها برای پدرشان روضه‌خوانی کردند و حضرت سکینه بیش از ۵۰ سال روضه عاشورا را خواندند و قیام کربلا را تبیین کردند.

امام رضا(ع) در جریان حضور سه ساله خود در ایران نیز این مسئله را جا انداختند و جلسات رسمی روضه محرم داشتند و فرهنگ عزاداری بر مصائب اباعبدالله(ع) را نهادینه کردند.

این نهادینه کردن عزاداری‌های محرم در سیره امام رضا(ع) چه کیفیتی دارد، اگر مصداق و نقلی در این باره وجود دارد، توضیح دهید.

دِعْبل خُزاعی، شاعر معروف اهل‌بیت(ع) روایت کرده: در ایام عاشورا خدمت علی‌بن‌موسی(ع) رسیدیم. دیدیم آن حضرت(ع) با اصحاب خود ملول و محزون نشسته‌اند. چون مرا دید، فرمود: «مرحبا به تو ‌ای دعبل، مرحبا به یاری‌کننده ما به دست و زبان خود!» پس مرا طلبید و نزد خود نشاند و فرمود: «ای دعبل، دوست دارم شعری برای من بخوانی که این ایام، ایام حزن ما اهل‌بیت(ع) و ایام سرور اعدای ما، به‌خصوص بنی‌امیه بوده است. کسی که بگرید و بگریاند بر مصیبت ما و آنچه دشمنان بر ما وارد کرده‌اند، حق تعالی او را در زمره ما محشور گرداند.‌ ای دعبل، کسی که در مصیبت جدم امام حسین(ع) بگرید، البته خداوند گناهان او را بیامرزد» و بعد برخاست و پرده در میان ما و اهل حرم زد و ایشان را بین پرده نشانید تا در مصیبت جد خود بگریند. سپس به من فرمود: «ای دعبل، مرثیه بخوان برای حسین(ع) که تو تا زنده‌ای ناصر و مادح ما هستی. با این کار، به ما یاری کن و در این باره کوتاهی مکن».

دعبل می‌گوید: اشک از چشمان من جاری شد و شروع به شعرخوانی در رثای امام حسین(ع) کردم.